Dit jaar publiceerde filosoof Maxim Februari de psychologische roman Klont. Op een humoristische wijze levert hij commentaar op onze datasamenleving. ‘Technologie wordt toch wel ontwikkeld, maar je moet goed nadenken over de mogelijke gevolgen.’
Tekst: Eva Vervoort
Foto’s: Ted van Aanholt
Dit artikel verscheen eerder in de derde editie van ANS.
Voor een snelle zoekopdracht lijkt het heel prettig dat Google weet waar je interesses liggen en om een nieuwe woonruimte te vinden, is het handig als iedereen je bericht op Facebook deelt. Schrijver, jurist en columnist Maxim Februari ziet in dit soort slimmigheden naast voordelen ook nadelen. De digitalisering van onze samenleving heeft namelijk ongekende gevolgen. Zo wordt bijna al onze data opgeslagen en te pas en te onpas verkocht door bedrijven als Facebook en Google. Weinig mensen maken zich daar druk om, want wat heb je als ‘normale burger’ te verbergen? Volgens Februari dreigt er door de dataficering een verlies van zeggenschap. Zijn laatste literaire werk Klont beschrijft deze dreiging van dataficering. In de roman weet niemand precies wat de klont is, behalve dat het een onheilspellende wolk aan data is. Het is net zo abstract als het gevaar van data in onze samenleving, waarvan niemand de consequenties lijkt te kennen. ANS sprak met de schrijver over zijn nieuwe roman, de gevaren van technologische vooruitgang en de gevolgen voor de literatuur.
Een thema in uw roman Klont is het dataficeren van onze samenleving en het verlies van de individualiteit. Ziet u dit in de werkelijkheid gebeuren?
‘In het boek beschrijf ik een nieuwe wereld in onze tijd. Deze beschrijving is zoals ik het me daadwerkelijk voorstel. De dataficering vindt razendsnel plaats. Ik wil mensen waarschuwen, niet zozeer over de technologie, maar over de manier waarop we gebruikmaken van technische mogelijkheden.’
U bent filosoof, jurist, essayist en columnist. Waarom heeft u er voor gekozen om de thema’s uit Klont in fictie te verpakken?
‘Ik beschouw mijzelf voornamelijk als schrijver van fictie en ben altijd aan het denken over een nieuwe roman. De thema’s die ik interessant vind, vormen zich vanzelf. Op dit moment is de datasamenleving iets dat mijn aandacht wekt. Zo ontstond uiteindelijk dit verhaal. Het is niet zo dat ik eerst een onderwerp heb en daarna denk, laat ik daar een boek over schrijven. Het gaat andersom. Ik ben altijd bezig een roman te schrijven en die gaat over wat mij bezighoudt.’
Klont gaat deels over de status van de roman. Gelooft u dat de roman een bepaalde kracht heeft?
‘Je kunt er de wereld en het bestaan op een bepaalde manier mee benaderen. In een roman beschrijf je het leven en de complexiteit ervan op de meest serieuze manier. Het is een kunstvorm waarmee wij proberen het leven en de wereld om ons heen te begrijpen.’
‘Ik ben niet tegen het kapitalisme, maar je moet je leven er niet door laten beheersen.’
Vindt u dan dat meer mensen romans moeten lezen?
‘Nee, het is een kunstvorm voor een kleine groep en voor hen is het leerzaam. Ik hoop dat zij de lessen die in romans staan meenemen in het beroepsleven en deze overbrengen. Het is van belang dat er in de maatschappij een kleine groep mensen is die zich serieus verdiept in de betekenis van samenleven en in wat het betekent om een individu in een gemeenschap te zijn. Dat zijn vragen die worden doordacht door middel van het lezen van romans. Daarom ben ik ook streng op politici die nooit proza lezen. Iedereen die zich bezighoudt met het besturen en het vormgeven van de maatschappij behoort dat namelijk te doen. Kennis hebben van parlementaire geschiedenis is niet genoeg.
Denkt u dat lezers een les uit Klont kunnen trekken en technologie zullen zien als een serieus probleem voor onze samenleving?
‘Het probleem is niet zozeer de technologie, maar een mutatie van het kapitalisme. Maken mensen hun eigen keuzes, of zijn ze in dienst van het maken van winst? Ik ben niet tegen het kapitalisme, maar je moet je leven er niet door laten beheersen. Daarom zijn er altijd mensen die tegengas moeten geven. In de wereld zit een totalitaire kapitalistische dreiging vanuit overheden en bedrijven en het is nodig om als samenleving weerwoord te geven. Dan blijft de boel in een evenwicht. Klont is een middel waarmee ik dat tegengas geef. Je kunt zeggen dat dit verhaal overdreven is, maar als ik het niet vertel ben jij straks misschien je vrijheid kwijt.’
Denkt u dat mensen weet hebben van de dreiging van dataficering?
‘Nee, maar delen van de samenleving beginnen zich er wel langzaam bewust van te worden. Ik merk op dat heel veel mensen schrikken van dit boek, maar het besef is nog niet groot genoeg om in te zien dat het een belangrijk thema is. Ze begrijpen niet wat de mogelijke gevolgen van dataficering kunnen zijn. Vooral mensen op belangrijke posities nemen niet de tijd om serieuze beslissingen te nemen over technologie.’
Zijn er genoeg mensen die zich druk maken om dit thema?
‘Vanuit alle kanten van de samenleving komt er weerstand tegen de dataficering op gang. Diverse kleinere bedrijven zijn bezig om technologie een vorm te geven waarbij de gebruiker zelf zeggenschap heeft en zijn vrijheid behoudt. Ik zeg ook tegen overheidsinstanties dat ze moeten kijken naar technologie van ondernemers die de burger in zijn waarde laat. Die ondernemers zijn er genoeg, maar zij hebben geen vertegenwoordigers met aktetassen die bij je langs komen om het aan te prijzen. Je moet ze zelf opzoeken.’
Wat zouden eventuele gevolgen zijn als de dataficering verder uit de hand loopt?
‘Dat er een totalitair regime beheerst door kapitalistische bedrijven ontstaat en je leven compleet wordt bestuurd door anderen. Die dreiging zit altijd in de wereld en de samenleving. Impulsen om alles een kant op te schuiven en de rest van de mensheid te laten zitten, zullen er altijd zijn. Dit kan zowel gebeuren door de macht van Hitler en Stalin als door het grootkapitaal. De dreiging dat je de zeggenschap over jezelf volkomen kwijtraakt, dat beslissingen buiten jou om worden genomen, is nu heel erg groot.’
Is technologie daar een oorzaak van?
‘Het is niet zozeer een oorzaak, maar technologie biedt een infrastructuur voor een kapitalistisch totalitarisme. Een groep kan nu eenvoudiger mogelijkheden vinden om te heersen over de samenleving. Ik ben echter geen tegenstander van technologie. De mens is al sinds de prehistorie een technologisch wezen; toen maakten we een bijl om hout te hakken. De menselijke nieuwsgierigheid op het gebied van wetenschap is groot. Technologie wordt toch wel ontwikkeld, maar je moet goed nadenken over de mogelijke gevolgen. Wanneer het schade aanricht, moet je dit kunnen repareren.’
U schetst een redelijk zwart scenario. Ziet u de toekomst somber in?
‘Ik denk dat de toekomst net zo zal zijn als het heden, dat we altijd zoekende zijn. We verzinnen steeds dingen die ons vooruit helpen, maar achteraf nadelen blijken te hebben. Die problemen moeten we dan weer oplossen en dat gaat nooit helemaal goed, want sommige burgers willen wel helpen en andere niet. Dit conflict zit van nature in ons. We zijn het nooit met elkaar eens en dat is precies wat ik wil behouden.’