Man of vrouw; volgens genderwetenschappers is deze tweedeling onzin en brengt het beperkte man- en vrouwonderscheid een boel negatieve consequenties met zich mee. ANS sprak drie genderwetenschappers over genderneutraliteit.
Tekst: Bas van Woerkum
Illustraties: Jeroen Wintraecken
Dit artikel verscheen eerder in de introductie-editie van ANS
Waarom kun je alleen man of vrouw zijn? Een piemel of een vagina is volgens verschillende genderwetenschappers niet genoeg reden om dit onderscheid scherp te maken. Veel van hen hebben kritiek op deze tweedeling, die ook wel genderbinariteit wordt genoemd. Op verschillende plekken, zoals op het Amsterdam University College en de Universiteit Leiden zijn daarom genderneutrale toiletruimtes geïntroduceerd, die voor iedereen toegankelijk zijn: man, vrouw en alles wat daartussen en daarbuiten valt.
De genderneutrale wc’s zijn in eerste instantie bedoeld voor transgenders, die zich niet comfortabel voelen bij het binnengaan van een mannen- of vrouwentoilet. Genderneutraliteit houdt in dat het strikte man-vrouwonderscheid verdwijnt. Het betekent geen genderloosheid, legt Lies Wesseling, voorzitter van het Centrum voor Gender en Diversiteit van Maastricht University, uit: ‘Genderneutraliteit betekent uit het keurslijf breken van een zeer beperkend, oppositioneel beeld van de seksen en uitgaan van een breder spectrum van seksen.’
De genderneutrale toiletten lijken een kleine stap, maar op de achtergrond is een hele discussie gaande: de definities van mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn wankel en duwen zowel transgenders als mensen die zich wel ‘man’ of ‘vrouw’ voelen in een bepaald hokje. Volgens genderwetenschappers zijn de man-vrouwhokjes veel te krap en dat heeft negatieve consequenties. Zij vinden dat we moeten streven naar een maatschappij die meer genderneutraal is. Waar is het genderonderscheid op gebaseerd en waarom is meer genderneutraliteit volgens de genderwetenschappers wenselijk?
Empathische mannen
De stereotypen van mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn gebaseerd op gebakken lucht, vindt Veronica Vasterling, genderwetenschapper en universitair hoofddocent Filosofie aan de Radboud Universiteit (RU). Ze stelt dat de verschillen tussen mannen onderling en vrouwen onderling vaak veel groter zijn dan tussen een willekeurige man en een willekeurige vrouw. ‘Van mannen bestaat het hardnekkige stereotiepe beeld dat ze allemaal assertief zijn en van vrouwen wordt gezegd dat ze empathisch zijn. Je hebt echter vrouwen die heel assertief zijn en helemaal niet empathisch’, vertelt ze.
Wetenschappers die genderbinariteit ondersteunen, wijzen op de biologische verschillen die volgens hen wel degelijk de natuurlijke tweedeling bevestigt. Vasterling ontkent dit onderscheid niet, maar is ervan overtuigd dat gender slechts één van de biologische eigenschappen van mensen is en dat die eigenschap veel te veel wordt opgeblazen. In veel Afrikaanse landen is leeftijd bijvoorbeeld veel belangrijker dan gender. Bovendien toont onderzoek volgens haar aan dat ook het biologische onderscheid nauwelijks tweeledig is. ‘Drie genen, geslachtsklieren en geslachtsdelen; die factoren zijn binair. Genitaliën zijn voor het zicht het meest duidelijk, maar willen we alles ophangen aan het hebben van een vagina of penis? Het enige dat je kunt concluderen, is dat individuele verschillen zonder meer het genderverschil overtreffen.’
Geertje Mak, universitair docent Gendergeschiedenis aan de RU, voegt toe dat de definities van mannelijkheid en vrouwelijkheid niet altijd en overal hetzelfde zijn geweest; het zijn ook historisch gezien geen stabiele categorieën. ‘Je kunt wel zeggen dat er altijd een onderscheid is geweest tussen mannen en vrouwen, maar vervolgens moet je kijken wat er wordt verstaan onder “mannelijkheid” en “vrouwelijkheid”. Wat bijvoorbeeld “een vrouw” is, verschilt per klasse, religie, etniciteit, enzovoorts en is ook veranderend door de tijd heen’, vertelt Mak. ‘Mannelijkheid in de middeleeuwen betekende iets anders dan mannelijkheid nu, maar daar wordt vaak niet naar gekeken.’
‘Willen we alles ophangen aan het hebben van een vagina of penis?’
Krap keurslijf
Om het binaire systeem te ontstijgen, is ooit de term ‘transgender’ ingevoerd. De term was bedoeld om iedereen aan te duiden die zich niet in het binaire systeem thuis voelt. Dat heeft echter niet het gewenste effect gehad, legt Mak uit. ‘Mensen die het genderbinaire systeem verstoren, zorgen er niet voor dat het systeem verdwijnt. Trans- of interseksuelen worden al gauw een derde categorie. Het lijkt alsof je daarmee uit de binariteit stapt, maar eigenlijk wordt die juist versterkt. Heel grof gezegd houdt dat in dat de rest van de mensen daardoor nog beter in het man- of vrouwhokje moeten passen, omdat ze niet in dat derde hokje terecht willen komen. De angst om als man “te vrouwelijk” of als vrouw “te mannelijk” te zijn, maakt dat mensen zich nog meer als “man” of “vrouw” gaan gedragen.’
Hoewel het grootste deel van de mensen de hokjes niet als dwingend lijkt te ervaren, schuilen er volgens genderwetenschappers wel degelijk gevaren in het binaire systeem. ‘Gender werkt als een keurslijf, het beperkt de manier waarop je je kunt gedragen’, zegt Vasterling. Doordat er bestaande beelden zijn van mannelijkheid, zoals machogedrag, initiatief en fysiek kracht, gaan mannen zich bewust of onbewust meer gedragen naar die norm, omdat ze een echte man willen zijn. Voor vrouwen geldt dat met andere beelden, zoals empathisch vermogen en zorgzaamheid, ook. ‘Of de binaire indeling bepalend is voor het stereotiepe man- en vrouwgedrag durf ik niet te zeggen, maar het is beslist een versterkende factor.’
‘De angst om als man “te vrouwelijk” of als vrouw “te mannelijk” te zijn, maakt dat mensen zich nog meer als “man” of “vrouw” gedragen.’
De krappe keurslijven doen volgens Wesseling meer kwaad dan goed. ‘De stereotypeconstructies van mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn zo beperkend, dat ik denk dat maar weinig mensen zich daar comfortabel bij voelen.’ Vertoon je als man vrouwelijke trekjes dan ben je een homo. Laat je als vrouw mannelijke trekjes zien, dan ben je een manwijf. ‘Daarnaast blijkt telkens weer dat lang niet iedereen zich met een van de twee genders kan identificeren’, legt Wesseling uit. ‘Toch harken wij alles dat niet in ons genderbinaire systeem past naar links of naar rechts. Dat geeft een geforceerde sociale situatie, met allerlei vormen van uitsluiting en discriminatie tot gevolg. Denk maar aan het extreme geweld dat soms tegen homo’s of transgenders plaatsvindt in de publieke ruimte. Laat mensen gewoon zelf hun positie kiezen in een vloeiend spectrum.’
Historisch dieptepunt
Tegenwoordig is er meer aandacht voor genderonderzoek en ook meer tolerantie voor niet-genderbinaire personen dan enkele jaren geleden, erkennen de genderwetenschappers. Volgens hen zitten we op het gebied van genderneutraliteit historisch gezien echter eerder in een diep, donker dal: ‘De implicit bias – de set onbewuste vooroordelen – van mensen is enorm toegenomen en dat werkt de successen van de tweede feministische golf tegen’, denkt Vasterling. 
‘Dat komt bijvoorbeeld doordat wetenschappers hun onderzoeksresultaten in genderbinaire termen blijven uitleggen, terwijl de resultaten dat strikte onderscheid niet laten zien. Zo worden stereotypen quasi-wetenschappelijk bevestigd. In sommige periodes waren de stereotypen veel minder sterk dan nu. Toen ik opgroeide was er bijvoorbeeld geen meisjes- of jongensspeelgoed.’
‘Op tienduizend momenten van de dag worden we gedwongen man of vrouw te zijn.’
Ook Mak vindt niet dat de hoeveelheid aandacht voor genderproblemen een stijgende lijn op het gebied van genderneutraliteit suggereert. ‘Ik denk dat er te veel aandacht is voor individuele oplossingen – mensen krijgen sneller een genderoperatie – en te weinig voor de maatschappelijke invloed op gender. Door het genderprobleem individueel op te lossen, ontsnap je niet aan de genderbinariteit. Een genderidentiteitsstoornis moet volgens Mak ook worden gezien als een sociaal probleem: je ziet jezelf eerder als transgender wanneer de man-vrouwhokjes heel sterk zijn afgebakend. ‘Dat heeft niet alleen met individuele of psychologische factoren te maken, maar ook met de dwang van de maatschappij om ons op een bepaalde manier te gedragen’, vertelt Mak. ‘Aan de ene kant hebben we een samenleving waarin iedereen voortdurend wordt opgeroepen zichzelf te zijn. Aan de andere kant, op heel subtiele manieren en op tienduizend momenten van de dag – door kleding, kleedkamers, toiletten, enzovoorts
– worden we gedwongen man óf vrouw te zijn.’
Gender neutrale samenleving?
Volgens de genderexperts blijven wetenschappers de stereotypen van mannelijkheid en vrouwelijkheid bevestigen en zitten we historisch gezien zitten op een dieptepunt als het gaat om genderneutrale behandeling. De genderhokjes zijn de laatste jaren juist vernauwd, in plaats van verbreed. Schuilt er een genderneutrale toekomst achter de donkere wolken? ‘Ik denk dat het genderspectrum diverser zal worden’, legt Wesseling uit. ‘We zullen altijd de noties van gender hebben, maar ik denk dat ze zullen diversifiëren. De acceptatie daarvan moet geleidelijk worden afgedwongen door ingerichte sociale patronen te veranderen: de zorgtaak moet bijvoorbeeld niet meer automatisch bij de vrouw terechtkomen en de man moet niet vanzelfsprekend de kostwinnaar zijn. Idealiter gebeurt dat door emancipatiestrijd, die zowel door mannen als vrouwen wordt gevoerd. Daarmee is genderbinariteit niet verdwenen, maar het vergroot wel de speelruimte binnen de genderhokjes.’
Ook Vasterling is niet somber over de toekomst. ‘Ik merk dat er veel interesse onder studenten is en ieder jaar nemen de studentenaantallen bij gendercursussen toe’, vertelt ze hoopvol. ‘De politieke betrokkenheid onder deze generatie studenten neemt in het algemeen ook weer toe. Misschien is het een illusie dat gender er ooit helemaal niet meer toe doet, maar ik ben ervan overtuigd dat het een veel minder grote rol zal gaan spelen.’