Home CultuurUit de kunst Uit de Kunst: Ceija Stojka – Oorlogsherinneringen van een Roma

Uit de Kunst: Ceija Stojka – Oorlogsherinneringen van een Roma

door Redactie

De schilderijen van Ceija Stojka ogen als kindertekeningen, maar behandelen onderwerpen uit de grotemensenwereld. Stojka overleefde als kind de Holocaust en legde vijftig jaar later haar herinneringen vast in schilderijen, tekeningen en poëzie. Deze zijn tot begin juni bij Museum Het Valkhof te zien in Oorlogsherinneringen van een Roma.

Tekst en foto’s: Vincent Veerbeek

Ceija Stojka1Hoe breng je de ervaring van iets wat zo gruwelijk is dat het elk voorstellingsvermogen te boven gaat in beeld? De Oostenrijkse Ceija Stojka (1933-2013), die als Romameisje drie concentratiekampen overleefde, worstelde haar hele leven met deze vraag. Pas in de jaren tachtig was ze in staat haar herinneringen met de buitenwereld te delen. Eerst in poëzie en een autobiografie, vanaf 1990 ook in schilderijen en tekeningen. Dat werk komt samen in een zestal ruimtes op de eerste verdieping van het Valkhofmuseum.

Aan het begin van de tentoonstelling kijkt Ceija Stojka de bezoeker aan vanaf een grote zwart-witfoto. Ze ziet eruit als een vriendelijke oude vrouw met een sigaret in haar hand en een sympathieke lach op haar gezicht, maar ook de sporen van wat ze heeft meegemaakt zijn duidelijk zichtbaar. Op haar arm is het nummer te zien dat in Auschwitz op haar arm werd getatoeëerd. Naast de foto staat een lange lijst met jaartallen die Stojka’s verhaal samenvatten. Van een nomadisch bestaan als Roma tijdens haar kindertijd in Oostenrijk voor de oorlog tot haar carrière als schrijver en schilder in haar latere leven. Haar kunst vertelt het verhaal van de oorlogsjaren aan de hand van kleurrijke landschappen en beklemmende scènes uit concentratiekampen Auschwitz, Ravensbrück en Bergen-Belsen.

‘Ich kann es nicht fergessen’
Doordat de schilderijen het verhaal van de oorlog in chronologische volgorde vertellen, begint de expositie onverwacht lieflijk, met een witte zaal vol landschappen die een gevoel van onschuld en vrijheid uitstralen. Deze werken laten goed zien hoe het leven van de Roma er tot de oorlog uitzag, toen natuur, geloof en gemeenschap nog centraal stonden. Een mooi voorbeeld hiervan is een schilderij van een veld vol zonnebloemen waar in de achtergrond de wagens van Stojka’s familie te zien zijn. In de tweede zaal is te zien hoe snel deze wereld na 1933 uit elkaar viel. De kleuren van de schilderijen en de ruimte worden donkerder en Mariabeelden maken plaats voor hakenkruizen en uniformen.

Ceija Stojka2

In deze ruimte is ook te zien dat Stojka veel meer was dan een schilder. Middenin de zaal staat een schilderij zo opgesteld dat niet alleen de angstige ogen in het struikgewas op de voorkant te zien zijn, maar ook de achterkant. Hier krabbelde Stojka allerlei gedachten neer, zoals ‘Auschwitz, Ort ohne Obst‘ – ‘Auschwitz, plek zonder fruit’. Ook zijn in de tweede zaal pentekeningen te zien, waarvan sommige eveneens tekst bevatten. Zo is onder een tekening van Nazi-officieren met honden die een Romagezin op een trein zetten in dunne krasletters ‘Ich kann es nicht fergessen’ te lezen. De combinatie van rauwe beelden en haastige gekrabbelde teksten zorgen ervoor dat het geheel een haast manische indruk maakt. Zo toont ook de stijl de sporen die de Tweede Wereldoorlog bij Stojka moet hebben nagelaten.

Kinderlijk eenvoudig
Het werk van Ceija Stojka vertelt een heftig verhaal, maar ook de manier waarop de tentoonstelling in elkaar is gezet speelt een grote rol. De zalen worden gaandeweg alsmaar donkerder en kleiner als illustratie van Stojka’s reis door de concentratiekampen en de wereld om haar heen die steeds kleiner werd. In de schilderijen die hier te zien zijn, wordt ook goed duidelijk hoe klein Stojka was toen ze dit alles meemaakte. Zo is in de zaal met werken over Auschwitz een schilderij te zien dat in eerste instantie een vrij eenvoudig beeld van een concentratiekamp lijkt te zijn: prikkeldraad, hakenkruizen en in de voorgrond een viertal rokende schoorstenen. Dan slaat echter de twijfel toe: zijn het wel schoorstenen? Bij nader inzien lijkt het veel meer op een schilderij dat even verderop hangt, waar een Duitse soldaat van ogenschijnlijk reusachtige afmetingen te zien is. Niet zomaar een beeld van een concentratiekamp dus, maar eentje gezien door de ogen van een kind, tussen de benen van volwassenen door – zoals Stojka het destijds zou kunnen hebben gezien.

   Ceija Stojka3  Ceija Stojka4  Ceija Stojka5

Niet alleen het perspectief in de schilderijen, maar ook de manier waarop ze zijn gemaakt heeft iets kinderlijks. Stojka was autodidact en haar stijl kenmerkt zich door vreemde perspectieven en een gebrek aan details. De tentoonstelling hangt dan ook vol scènes waarin nauwelijks herkenbare slachtoffers bij elkaar worden gedreven door SS’ers met rudimentaire gezichtsafdrukken. Groepen zijn te onderscheiden, maar individuen niet. Het heeft iets kinderlijks , maar zegt tegelijk misschien ook iets over de ontmenselijking van genocide. Ook de manier van schilderen is eenvoudig – Stojka’s taferelen zijn verbeeld met grove streken en oneffenheden in de verf. In een film aan het einde van de expositie is te zien hoe ze te werk ging: naast kwasten waren haar handen haar voornaamste werktuig waren, die als palet en penseel dienst deden.

Terugkeer?
Na de laatste schilderijen over Bergen-Belsen stapt de bezoeker plots een serene omgeving binnen en ontvouwt de laatste zaal zich in een wereld van geel. Hier geen zwartwit, angst of geweld, maar mooie landschapstaferelen. Op het eerste gezicht lijken de werken in deze laatste ruimte daarom inderdaad een terugkeer naar de beelden van voor de oorlog, een wedergeboorte. Al snel valt echter op dat het merendeel van de landschappen leeg is. In veel schilderijen van Stojka zijn de symbolen van de Roma achtergebleven, maar de mensen zelf niet. Naast een van de schilderijen, waar in de achtergrond onder een regenboog een groepje Roma te zien is, staat een citaat van Stojka dat de situatie typeert: “een leven dat wij als Roma destijds vreesden”. De oorlog was dan wel voorbij, maar voor de overlevenden hun oude leven ook. Niet alleen de oorlog was voorbij, het oude leven van de overlevenden ook.

Zo eindigt de tentoonstelling met een ambivalente boodschap die hoop uitspreekt maar ook de diepe sporen laat zien die de oorlog heeft achtergelaten. Het is een tegenstelling zoals die er zoveel zijn in het werk van Stojka, zoals de tentoonstelling goed laat zien. Tegenstellingen tussen herinnering en belevenis, het schone en het sublieme, licht en duister.

Ceija Stojka6

Laat een reactie achter

Gerelateerde artikelen