Edwin van Leeuwen promoveerde in juni op zijn onderzoek binnen de Comparative Cognitive Anthropology groep van het Max Planck Instititute for Psycholinguistics Nijmegen. Hij observeerde hiervoor onder andere groepen chimpansees in Chimfunshi Wildlife Orphanage in Zambia, een van de grootste en oudste reservaten van chimpansees ter wereld. Hij doet een boekje open over cultuur onder apen.
Hoe kwam je erop om onderzoek te doen naar cultuur onder chimpansees?
‘Een heleboel mensen hebben nog een oud beeld van “mensen zijn de enige met cultuur en ziel”. Hoewel we een sterke ontwikkeling hebben doorgemaakt nadat we in de evolutieketen af zijn gesplitst van de apen, hebben we wel een gemeenschappelijke voorouder. De manier waarop we samenleven, dat we dingen voor elkaar over hebben en dus vriendschappen en huwelijken sluiten, komt niet zomaar uit de lucht vallen. Door het gedrag van hoogontwikkelde apen zoals chimpansees te onderzoeken kunnen we veel leren over ons zelf en de beginselen van cultuur.’
Wat zijn voorbeelden van cultuur bij chimpansees?
‘Chimpansees zijn erg creatief en verzinnen steeds nieuwe manieren om hun omgeving te manipuleren, bijvoorbeeld door een tak tomaten uit het wasser vissen. Door dit soort strategiën van elkaar af te kijken hebben chimpansees een grotere kans om te overleven. Ook als het niet om eten gaat, zie je interessant gedrag voorbijkomen. In een van de groepen chimpansees was een wijfje dat steeds gras in haar oor stopte als versiering. Een aantal andere apen deden dit in haar bijzijn na. We hebben nog niet verder onderzocht wat in dit specifieke geval de reden was voor het na-apen. Maar ik ben er zeker van dat er nog veel te ontdekken valt wat betreft cultuur onder chimpansees.’
Veel mensen denken dat chimpansees agressieve dieren zijn. Klopt dit?
‘Om te kunnen evalueren hoe chimpansees precies met elkaar omgaan, zijn hele grote en langdurige studies nodig. Op ons komt het gedrag van apen heel snel op een bepaalde manier over, omdat wij er met menselijke ogen naar kijken, maar chimpansees hebben over het algemeen een andere manier van omgaan met elkaar. Verder zijn ze een stuk robuuster, dat heeft veel minder erge consequenties als ze elkaar hard slaan. Het is pas agressie wanneer ze elkaar echt bijten en verwonden en dat zie je niet vaak. Ik denk dat je dieren altijd moet begrijpen in hun eigen context. Mijn taak is dan ook om meer kennis over chimpansees naar buiten te brengen. In het apenopvangcentrum in Zambia heb ik dit heel goed kunnen onderzoeken, want de chimpansees hebben daar veel meer ruimte en leven in het algemeen veel natuurlijker dan in een dierentuin. Ze kunnen daar zichzelf zijn.’
Wat is volgens jou het grote verschil tussen de apen en mensen? 
‘Ik heb in mijn onderzoek het groepsgedrag van de chimpansees vergeleken met dat van kinderen van drie jaar oud. De kinderen waren veel meer geneigd om elkaar te kopiëren. Dat komt overeen met het feit dat mensen in heel grote groepen samenleven en in het verleden vaak competitie moesten aangaan met anderen. Om de groep goed te onderhouden, hebben mensen moeten leren om goed in te schatten wat andere groepsleden denken en voelen. Degenen waarbij deze vaardigheid goed was ontwikkeld, hebben een evolutionair voordeel gehad. Chimpansees tonen ook het vermogen om zich in andere groepsleden in te leven, ook al laten ze dit in mindere mate zien dan bij de mens. Het is wel aanwezig, maar het boeit hen minder om even buiten de groep te staan en hun eigen ding te doen.’
Maar bij mensen zie je toch ook een heleboel individualisten – hoe verschilt dit dan met de chimpansees?
‘Chimpansees maken zich in het algemeen niet zo druk over wat de groep doet, in ieder geval constateer ik dat uit mijn eigen observaties. Bij mensen zie je dit wel heel erg; we letten meer op elkaar letten en we werken nauwer samen dan chimpansees.’
Kijk je nu anders naar mensen dan voordat je aan je onderzoek naar chimpansees was begonnen?
‘Mijn doel is het om naar de mens te kijken als een diersoort, als een resultaat van evolutionaire processen. Omdat ik zelf een mens ben, vind ik het ontzettend moeilijk op een neutrale manier te kijken naar wat een “mens” nu precies is. Cultuur onstaat uit een heel simpele behoefte om informatie over te dragen wat betreft het omgaan binnen de groep en het hanteren van de omgeving. Met een goed samenwerkende groep kun je je omgeving beheersen en heb je meer kans om te overleven. Doordat we bij chimpansees en andere apen ook al een soort van cultuur observeren, geeft dit ons een beeld van wie we zijn.’