In ‘ANS geeft raad’ bepalen studenten zelf de collegestof. ANS schakelt deskundigen in voor praktisch advies over alledaagse kwesties en maakt hieruit de balans op. Deze keer geven een psycholoog, cultuursocioloog en cabaretier antwoord op de vraag: hoe maak ik een geslaagde grap?
Tekst: Auke van der Veen en Miriam Zeroug
Illustratie: Jeroen Wintraecken
Sibe Doosje, universitair docent Klinische en Gezondheidspsychologie aan de Universiteit Utrecht en oprichter van het ‘Humorlab’, dat workshops, lezingen en congressen organiseert over humor
‘Het basisingrediënt van een goede grap is de tragedie. Bij humor relativeer je in feite iets dat eigenlijk serieus en tragisch is. Wanneer iemand van het dak stort, lachen mensen om de ellende daarvan. Als er daarbij echter een nek breekt, is het niet meer grappig. Te ver gaan met narigheid werkt dus niet. Het meest komische is het uitbuiten van je eigen leed, omdat dat nog tragischer is dan de tegenspoed van een ander. Doen alsof je uitglijdt over een banaan, levert altijd een lach op.
‘Als een ernstige gebeurtenis net heeft plaatsgevonden, moet er genoeg tijd overheen gaan voordat je daar een grap over kan maken. Een gebeurtenis is pas rijp voor een grap als de tragedie niet meer aan de oppervlakte ligt. Iets naars dat nog vers in het geheugen ligt, is niet komisch. In 2015 worden plaatjes over vliegtuigen die het World Trade Center verwoesten door veel mensen leuk gevonden, maar vlak na de ramp was dat niet zo.’
‘Als je intelligent bent en je hoort een originele grap die ingewikkeld in elkaar zit, kun je de humor ervan meer waarderen. Slimme mensen waarderen verfijnde, zelf bedachte grappen, omdat ze daarbij meer stof tot nadenken hebben. Canned jokes, moppen die niet gebonden zijn aan een bepaalde situatie, werken bij hen niet. Een goed voorbeeld hiervan is de grap over het blondje met een koptelefoon op. Waarom valt ze dood neer als je dat ding van haar hoofd aftrekt? Omdat het bandje zegt: “Adem in, adem uit”. Vrouwen en intellectuelen – vooral intellectuele vrouwen – zullen hier waarschijnlijk niet om schateren.’
Rob Urgert, cabaretier, televisiepresentator en schrijver van het boek Humor? Doe het zelf!
‘De ingrediënten van een goede grap zijn de aanwezigheid van een slachtoffer, een clue en emotie. Je moet er altijd voor zorgen dat iemand of een bepaald denkbeeld de sjaak is. Het is belangrijk dat de toehoorders worden verrast door een clou, een onverwachte wending van het plot waardoor alles op zijn plaats valt. Daarnaast moet je inspelen op de emoties van het publiek, zodat ze betrokken raken bij de grap. Bij het programma De Kwis waar ik aan meewerk wist Paul de Leeuw bijvoorbeeld met succes de drie bouwstenen van een geslaagde grap in de praktijk te brengen. Hij moest in de eerste aflevering aan Henk Bleker een vervelende vraag stellen en vroeg naar een broer die toevallig ‘Anus’ heette. Bleker was het slachtoffer, de clou was dat er werd gevraagd naar een man genaamd ‘anusbleker’ en de emotie van het publiek was shock.
‘Humor werkt alleen als mensen doorhebben dat een grap is bedoeld als grap. Een film van Jackass vind je bijvoorbeeld pas grappig wanneer je deze thuis op bank zit te kijken en doorhebt dat daarin grappige mannen rare dingen uithalen met mensen op straat. Je kunt nooit om die kerels lachen als je ze in de stad zelf tegen het lijf loopt terwijl ze met opnamen bezig zijn. Dan vind je het irritant om te worden lastig gevallen.’
Giselinde Kuipers, hoogleraar Cultuursociologie aan de Universiteit van Amsterdam, schrijfster van het boek Goede humor, slechte smaak en hoofredactrice van het internationale blad HUMOR
‘Voor een goede grap is het belangrijk dat je de situatie en de mensen met wie je praat goed inschat. Zorg dat het publiek jouw kijk op de wereld deelt, zodat ze je grappen begrijpen. Let er daarnaast op dat je toehoorders dezelfde stijl van humor hebben. Sommige mensen vinden gezelligheid, uitbundigheid en luidruchtigheid komisch. Voor anderen is het juist belangrijk dat je niet te veel laat zien dat je een grap leuk vindt en met een strak gezicht ironisch overkomt. Als ik bij collega’s schreeuwerig zou gaan moppentappen, zouden ze me raar aankijken.
‘Of een grap slaagt, hangt ervan af of deze aanluit bij de culturele groep. De opvattingen over humor verschillen niet alleen sterk binnen Nederland, maar ook tussen landen. Wij Noord-Europeanen vinden het bijvoorbeeld fijn als humor een beetje hard en grensoverschrijdend is, terwijl Noord-Amerikanen veel eerder de neiging hebben om humor te associëren met een positieve moraliteit en zien het als een probleem als anderen worden gekwetst.
‘Een geslaagde grap wordt op een impliciete manier verteld. Als je te duidelijk bent of een mop moet uitleggen, is deze niet leuk meer, dan verdwijnt het uitdagende puzzelelement. Met humor die niet expliciet is, breek je het verwachtingspatroon dat mensen hebben bij reguliere communicatie. Je verwacht in een normaal gesprek niet dat iemand veel informatie achterhoudt. Zoek wel een publiek uit dat genoeg achtergrondkennis heeft, want anders word je alleen maar uitgelachen.’
De balans van ANS
1. Zorg ervoor dat je de situatie waarin je zit en de mensen met wie je praat goed inschat. Wanneer je toehoorders hetzelfde wereldbeeld hebben en jouw cultuur delen, begrijpen ze jouw grollen. Ook lachen ze pas wanneer ze dezelfde stijl van humor hebben. Pientere personen prefereren bijvoorbeeld originele, complexe grappen zodat ze meer hebben om over te peinzen.
2. Het leven zit vol met tragedie. Daar is altijd wel een grap over te maken, vooral als deze jezelf betreft. Je relativeert iets wat volkomen serieus is. Pas wel op dat je niet te snel na een verse tragische gebeurtenis aan het moppentappen slaat.
3. Een grap werkt altijd wanneer iemand het slachtoffer ervan is, emoties van het publiek worden bespeeld en een verrassende clue de mop succesvol afsluit.
4. Een geslaagde grap is een puzzel. Wees impliciet en niet te simpel, omdat je op die manier het verwachtingspatroon van je toehoorders doorbreekt.
5. Een grap is pas leuk als je ook daadwerkelijk doorhebt dat deze als grap is bedoeld.
Heb jij ook een prangende vraag voor de wetenschap? Mail deze naar redactie@ans-online.nl